Seria Pokémon Mystery Dungeon stanowi znaczący odłam od głównej linii gier RPG Pokémon, oferując unikalne podejście do uniwersum. Jej geneza sięga 2005 roku, kiedy to Spike Chunsoft (wcześniej Chunsoft) opracowało pierwsze tytuły: Pokémon Mystery Dungeon: Blue Rescue Team na Nintendo DS i Red Rescue Team na Game Boy Advance. Warto zauważyć, że Red Rescue Team było ostatnią grą Pokémon wydaną na Game Boy Advance. Głównym założeniem serii jest to, że gracz budzi się jako Pokémon, pozbawiony wszelkich wspomnień o swojej ludzkiej przeszłości. Gatunek Pokémona gracza jest często determinowany przez test osobowości przeprowadzany na początku gry, choć w nowszych odsłonach, takich jak Gates to Infinity czy Rescue Team DX, istnieje możliwość wyboru startowego Pokémona po teście. Kluczowym elementem fabularnym jest nawiązanie znajomości z partnerem Pokémonem i wspólne utworzenie zespołu ratunkowego, którego celem jest niesienie pomocy innym Pokémonom w świecie nękanym przez liczne klęski żywiołowe.
Rozgrywka w Pokémon Mystery Dungeon opiera się na mechanikach roguelike, co oznacza eksplorację losowo generowanych lochów, zwanych „mystery dungeons”, z ruchem turowym. Gracze poruszają się po mapie, walczą z dzikimi Pokémonami i zbierają przedmioty, co stanowi rdzeń pętli rozgrywki. Bitwy są również turowe i odbywają się bezpośrednio na mapie lochu, gdzie Pokémon gracza i jego drużyna wykorzystują cztery znane ruchy, standardowy atak lub przedmioty. System misji jest rozbudowany; zadania można znaleźć na tablicach ogłoszeń, otrzymać pocztą lub zainicjować poprzez wydarzenia fabularne. Misje te obejmują ratowanie Pokémonów, dostarczanie przedmiotów i eskortowanie klientów. Pomyślne ukończenie misji jest nagradzane punktami ratunkowymi, które zwiększają rangę zespołu, motywując do dalszej eksploracji i pomocy. Fabuły w serii Mystery Dungeon są często wyróżniane za ich głębię i emocjonalny wydźwięk. Na przykład, w Red/Blue Rescue Team, bohater i jego partner odkrywają związek transformacji bohatera z klęskami żywiołowymi i dążą do powstrzymania nadchodzącego meteoru. Seria Explorers of Time, Darkness, and Sky rozszerza fabułę, dodając epizody specjalne i pogłębiając rozwój postaci pobocznych, co wzbogaca narracyjne doświadczenie.
Seria Pokémon Mystery Dungeon rozwinęła się na wielu platformach. Po debiucie na Game Boy Advance i Nintendo DS , kolejne odsłony na DS obejmowały Explorers of Time i Explorers of Darkness (2007), a następnie Explorers of Sky (2009), która była ulepszoną wersją z dodatkową zawartością i epizodami specjalnymi. Seria zawitała również na WiiWare z Pokémon Mystery Dungeon: Adventure Squad (2009) oraz na Nintendo 3DS z Gates to Infinity (2012) i Super Mystery Dungeon (2015). Najnowszą odsłoną jest Pokémon Mystery Dungeon: Rescue Team DX (2020) na Nintendo Switch, będący remakiem Red/Blue Rescue Team z odświeżoną grafiką i ulepszeniami jakości życia. Odbiór serii był zróżnicowany, ale jej unikalna koncepcja i głębia fabularna były często podkreślane. Tytuły takie jak Super Mystery Dungeon i Rescue Team DX otrzymały oceny 69/100 na Metacritic. Fani cenią serię za emocjonalne historie i możliwość wcielenia się w Pokémona, co pogłębia immersję i więź z postaciami. Jest ona często uznawana za jedną z najlepszych serii spin-offów.
Transformacja gracza w Pokémona w serii Mystery Dungeon fundamentalnie zmienia jego relację ze światem i jego mieszkańcami. Zamiast być zewnętrznym „trenerem”, gracz doświadcza świata od wewnątrz, co sprzyja empatii i głębszemu zrozumieniu społeczeństwa Pokémon. Ta zmiana perspektywy pozwala na eksplorację tematów narracyjnych, takich jak klęski żywiołowe, przyjaźń czy odkrywanie siebie, które byłyby trudne do przedstawienia w głównej serii. Taki wybór projektowy pokazuje, jak wyrafinowane może być rozszerzanie własności intelektualnej, udowadniając, że franczyza może skutecznie rozgałęziać się poprzez zmianę podstawowej roli gracza w ustalonym uniwersum. Poszerza to emocjonalny zakres marki poza rywalizacyjne bitwy.
Połączenie gatunku roguelike z podstawowymi elementami RPG Pokémon jest również strategicznym wyborem. Nacisk roguelike na eksplorację, proceduralne generowanie poziomów i emergentną rozgrywkę doskonale uzupełnia rdzenne elementy RPG Pokémon. Zapewnia to nieskończoną regrywalność i poczucie nieprzewidywalnej przygody, co jest zgodne z aspektem „odkrywania” w Pokémonach. Turowa walka doskonale się przenosi, a struktura misji ratunkowych zapewnia jasny, powtarzalny cel. To połączenie gatunków podkreśla, jak konkretne mechaniki mogą wzmacniać podstawowe motywy własności intelektualnej. Nie chodzi tylko o nałożenie skórki Pokémon na grę roguelike; chodzi o wybranie gatunku, który w naturalny sposób rozszerza podstawową fantazję eksploracji i wyzwania w świeży sposób, trafiając do graczy, którzy cenią taktyczną głębię i regrywalność.
